© Aπεροπία. Τα άρθρα του ιστολογίου aperopia.fr γράφονται κατόπιν κοπιαστικής έρευνας και μετάφρασης. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ολόκληρου του άρθρου από άλλες ιστοσελίδες χωρίς άδεια του aperopia.fr. Επιτρέπεται μόνον η αναδημοσίευση 2-3 πρώτων παραγράφων με προσθήκη ενεργού link για την ανάγνωση της συνέχειας στο aperopia.fr

---

Του Μάικλ Μπρουκς (Michael Brooks) ¹, Νew Scientist, 18.04.2018

Μετάφραση, εισαγωγή, συμπεράσματα και σύζευξη στοιχείων: Χρυσούλα Μπουκουβάλα

Tα ζητήματα που άπτονται της ροής του χρόνου και της υφής της πραγματικότητας σπανίως γίνονται γνωστά στο ευρύ κοινό, και κατά κανόνα παραμένουν στη σκιά των προβολέων της δημοσιότητας. Οι λόγοι είναι αυτονόητοι: αφενός μεν η γνώση τους απαιτεί την κατανόηση ορισμένων βασικών γνώσεων φυσικής και κβαντομηχανικής, και αφετέρου δε καμμία εξουσία δεν επιθυμεί οι μεγάλες μάζες να προβληματίζονται για τη φύση της πραγματικότητας.

Αν συμβεί κάτι τέτοιο, τότε οι άνθρωποι θα αμφισβητήσουν και κάθε υφιστάμενη δομή εξουσίας, γεγονός που πρέπει πάσει θυσία να αποφευχθεί, ώστε να μην απειληθούν τα προνόμια της Παγκόσμιας υπέρ-Τάξης που διευθύνει τον κόσμο μας.

Επειδή όμως η ανατροπή της παρούσας ολιγαρχίας είναι αναπόφευκτη στο εγγύς ή στο απώτερο μέλλον, στο παρόν άρθρο θα διαβάσετε με όσο το δυνατόν πιο εκλαϊκευμένο τρόπο για το μυστήριο του χρόνου και τη φύση της πραγματικότητας, αρχής γενομένης απ’ αυτά που διαδραματίζονται σε υποατομικό (κβαντικό) επίπεδο, όπου όλες οι μέχρι τώρα θεωρίες δείχνουν ότι όχι μόνο δεν υπάρχει μια και μόνο πραγματικότητα, αλλά υπερθέσεις πραγματικοτήτων στις οποίες ο χρόνος δεν υφίσταται. Γιατί όμως τον αντιλαμβανόμαστε να ρέει και μάλιστα προς μία και μόνο κατεύθυνση, ενώ κάτι τέτοιο δεν προβλέπεται από τις μαθηματικές εξισώσεις;

Ίσως μπορούμε πλέον να βρούμε την πηγή αυτού του μυστηρίου στην πιο ισχυρή θεωρία ερμηνείας της πραγματικότητας, μια πραγματικότητα που όμως, όπως λέει ο διάσημος Ιταλός καθηγητής θεωρητικής φυσικής Κάρλο Ροβέλλι, δεν είναι αυτό που φαίνεται.

Το εξώφυλλο του βιβλίου του καθηγητή Κάρλο Ροβέλλι με τίτλο «Η πραγματικότητα δεν είναι αυτό που φαίνεται»

Ο Ροβέλλι, που εργάζεται στο πανεπιστήμιο της Αιξ-Μασσαλίας στη Γαλλία, δηλώνει ότι ο χρόνος είναι ίσως το μεγαλύτερο μυστήριο, διότι στο πιο στοιχειώδες επίπεδο της πραγματικότητας που γνωρίζουμε σήμερα, δεν υφίσταται τίποτε που να μοιάζει με τον χρόνο όπως τον βιώνουμε. Το πέρασμα του χρόνου −μια ομοιόμορφη, καθολική ροή που μας μεταφέρει αμείλικτα από ένα παρελθόν που δεν μπορούμε να επισκεφθούμε, σε ένα μέλλον που δεν μπορούμε να γνωρίζουμε− είναι ίσως η πιο θεμελιώδης εμπειρία της ύπαρξής μας.

Ωστόσο, οι πιο έγκυρες θεωρίες μας δείχνουν ότι αυτή η εμπειρία δεν είναι πραγματική, αλλά ψευδαισθητική. Ο χρόνος δεν ρέει και το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον δεν μπορούν να οριστούν λογικά. Δεν υπάρχει ένας μόνο χρόνος που διέπει τη σειρά των γεγονότων.

Ο άγιος Αυγουστίνος, επίσκοπος Ιππώνος (354 – 430 μ.Χ.), ένας από τους μεγαλύτερους χριστιανούς στοχαστές, στο ερώτημα «Τι είναι χρόνος;» είχε πει ότι γνωρίζει την απάντηση, αρκεί να μην του τεθεί η ερώτηση. Ο Άγιος Αυγουστίνος τελικά καθόρισε τον χρόνο ως τη μορφή των μεταβλητών όντων, προηγούμενη και επόμενη. Θα μπορούσαμε να πούμε λοιπόν ότι ο χρόνος είναι το σύνολο όλων των μορφών που λαμβάνει κάθε έμβιο και άβιο δημιούργημα.

Αναπαράσταση διαδοχικών κινήσεων ενός ανθρώπου όπως θα τις έβλεπε ένα ον που ζει σε έναν πενταδιάστατο κόσμο. Τα ανθρώπινα όντα δια των αισθητηρίων οργάνων τους αντιλαμβάνονται μόνο μια «φέτα» του συνόλου, δηλαδή το 1/24ο του δευτερολέπτου που ορίζουν ως παρόν, ως «τώρα». Δεν μπορούν να αντιληφθούν ταυτόχρονα το σύνολο της ύπαρξης. Εκπληκτικό γλυπτό του Ολλανδού γλύπτη Peter Jansen

Ο Ροβέλλι είναι ένας από τους πολλούς φυσικούς που αναζητούν σήμερα μια καλύτερη απάντηση από εκείνη που είχε δώσει ο άγιος Αυγουστίνος. Μια νέα γενιά πειραμάτων δίνει πλέον ελπίδα ότι μπορούμε να διερευνήσουμε τη φύση του χρόνου πιο εμπεριστατωμένα από ποτέ.

Σε όλα αυτά, αποκρυσταλλώνεται μια παράξενη συνειδητοποίηση, που ίσως μας φέρνει λίγο πιο κοντά στην καρδιά του μυστηρίου του χρόνου: ίσως δεν πρέπει να ανησυχούμε τόσο πολύ για την άγνοια που έχουμε σχετικά με τον χρόνο, διότι πιθανόν, σε κάποιο επίπεδο, ο χρόνος να είναι ακριβώς αυτό: η άγνοια άλλων φυσικών καταστάσεων.

Πριν από έναν αιώνα ο Αλβέρτος Αϊνστάιν προκάλεσε επανάσταση στις ιδέες μας για τον χρόνο. Οι θεωρίες της σχετικότητας έδωσαν στον χρόνο μια φυσική ταυτότητα ως μέρος του χωρόχρονου, δηλαδή μιας εύπλαστης δομής πάνω στην οποία διαδραματίζονται τα γεγονότα της πραγματικότητας.

Οι ιδέες του Αϊνστάιν είναι μαθηματικά αποδεδειγμένες και αυστηρά επιβεβαιωμένες πειραματικά, ωστόσο, η συγχώνευση του χώρου και του χρόνου σαν να πρόκειται για το ίδιο πράγμα, στη πράξη δεν ανταποκρίνεται στην εμπειρία μας.

Και τούτο διότι στην αντίληψή μας ο χρόνος και ο χώρος διαχωρίζουν και τα αντικείμενα αλλά και τα γεγονότα. Ωστόσο, είμαστε ελεύθεροι να κινηθούμε όσο θέλουμε στο χώρο, τουλάχιστον θεωρητικά, ενώ ο χρόνος υπαγορεύει μόνο μια κατεύθυνση ταξιδιού, παγιδεύοντάς μας σε ένα αιώνιο παρόν, καθώς μας μεταφέρει μόνο από το παρελθόν προς το μέλλον.

Η αυξανόμενη εντροπία

Αφού όμως αυτός ο «ρέων» χρόνος δεν περιέχεται στη βασική, μαθηματική περιγραφή της πραγματικότητας, τότε από πού προέρχεται; Οι περισσότερες σύγχρονες προσπάθειες για την κατανόησή του αρχίζουν με το δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής που λέει ότι η εντροπία του σύμπαντος –δηλαδή η γενική του αταξία– πάντα αυξάνεται.

Το επιχείρημα είναι εκ πρώτης όψεως πειστικό: δεν μπορείτε να ξαναβάλετε το κόκκινο κρασί πάλι μέσα στο ποτήρι από το οποίο χύθηκε πάνω στο όμορφο περσικό χαλί σας, ούτε να ξαναγίνετε είκοσι χρονών, επειδή αν το κάνετε αυτό θα μειωθεί η εντροπία του σύμπαντος.

Πολλοί φυσικοί ερμηνεύουν την εντροπία ως το βέλος του χρόνου: ως έναν δρόμο μονής κατεύθυνσης για τις διαδικασίες του σύμπαντος. Αν δηλαδή η σχετικότητα μας δίνει το περίγραμμα του σταδίου που «παίζει μπάλλα» η πραγματικότητα, η θερμοδυναμική εξηγεί γιατί η εξέλιξη του παιχνιδιού ακολουθεί πάντα την ίδια φορά.

Μυστηριώδεις απαρχές

Ωστόσο, αυτή η φορά ακολουθεί το στατιστικό νόμο του μέσου όρου. Οι εξαιρετικά τακτοποιημένες καταστάσεις είναι απίθανες στη φύση: σκεφτείτε διάφορα άτομα να στοιβάζονται τακτοποιημένα μόνο στη μια γωνία ενός κουτιού. Κάτι τέτοιο είναι απίθανο, διότι η εντροπία τείνει να αυξάνεται επειδή στη φύση κυριαρχούν πιο πιθανές καταστάσεις: όλα τα άτομα κατανέμονται τυχαία σε όλο το κουτί.

Αν προσπαθήσουμε να παρακολουθήσουμε τη πορεία που είχε το σύμπαν μας αντίστροφα στον χρόνο ως τη δημιουργία του, θα διαπιστώσουμε μια πορεία προς μια κατάσταση όλο και χαμηλότερης εντροπίας, δηλαδή μια κατάσταση αδιανόητη. Το μυστήριο λοιπόν που πάντοτε παραμένει, είναι γιατί το σύμπαν άρχισε από μια τόσο απίθανη κατάσταση.

Σχετικά μ’ αυτό, πρώτον, δεν έχουμε αποδείξεις ότι η εντροπία του σύμπαντος στην πραγματικότητα αυξάνεται. (Εκτενές άρθρο εδώ). Θα μπορούσε να πρόκειται απλώς για ένα καθαρά τοπικό φαινόμενο, όπως είναι ένα μεμονωμένο, ψυχρό μέτωπο σε έναν ευρύτερα ζεστό κλίμα που θα επικρατούσε σε όλον τον πλανήτη μας.

Δεύτερον, ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής ισχύει μόνο για κλειστά συστήματα των οποίων η συνολική ενέργεια παραμένει αμετάβλητη, αλλά και πάλι δεν είναι καθόλου σαφές ότι κάτι τέτοιο ισχύει στο σύμπαν μας.

Ο διάσημος φυσικός Τζούλιαν Μπάρμπουρ του πανεπιστημίου της Οξφόρδης ευλόγως έχει αναρωτηθεί: «Μα είναι το σύμπαν μας ένα κουτί; Δεν φαίνεται να στέκει κάτι τέτοιο. Όλα τα στοιχεία δείχνουν ότι επεκτείνεται χωρίς όρια». Αν είναι έτσι λοιπόν, οι περιορισμοί που βασίζονται στην εντροπία, πιθανότατα δεν ισχύουν.

Ωστόσο, υπάρχουν και άλλες δυσκολίες: η σχετικότητα μας λέει ότι στα φωτόνια που περνούν μέσα από τον κενό χώρο με την ταχύτητα του φωτός, ο χρόνος είναι απείρως διασταλμένος, οπότε σταματάει. Επιπλέον, οι νόμοι που διέπουν το πώς συμπεριφέρονται τα θεμελιώδη σωματίδια, δεν προβλέπουν κατεύθυνση του χρόνου.

Μ’ άλλα λόγια, αν αποδίδαμε με μορφή καρέ καρέ μιας κινηματογραφικής ταινίας αυτές τις διαδικασίες, δεν θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ταινία έχει συγκεκριμένη κατεύθυνση. Θεωρητικά, θα μπορούσαμε να την βάλουμε να παίξει και προς τις δύο κατευθύνσεις.

Η μόνη εξαίρεση είναι οι αλληλεπιδράσεις των σωματιδίων που είναι γνωστά ως ουδέτερα καόνια, τα οποία φαίνεται να αλλάζουν όταν ο χρόνος αντιστραφεί. Όλα αυτά βέβαια, δεν εξηγούν πως θα ξαναμπεί το κρασί στο ποτήρι που έπεσε στο περσικό χαλί, ούτε πως θα ξαναγίνουμε εικοσάχρονοι.

Το αναδυόμενο βέλος

Στο σημείο αυτό υπεισέρχονται οι ιδέες του Ροβέλλι και των συναδέλφων του. Στόχος τους είναι να σκάψουν πέρα ​​από τη θερμοδυναμική και να βρουν αυτό που συνιστά έναν τόσο συναρπαστικό −αλλά διαφεύγοντα− μηχανισμό για την κατανόηση του χρόνου.

Το σημείο εκκίνησής τους είναι η προέλευση της θερμοδυναμικής ως αυθαίρετη προσέγγιση, χρησιμοποιώντας στατιστικά τον μέσο όρο των ιδιοτήτων μεγάλου αριθμού ατόμων για να παρακάμψει την άγνοιά μας για το τι ακριβώς κάνουν τελικά τα μεμονωμένα άτομα.

Αυτή η διαδικασία που βασίζεται στο μέσο όρο των επιδόσεών τους, απηχεί τις αβεβαιότητες που ενυπάρχουν στη κβαντική θεωρία, η οποία όμως βασίζεται στη λειτουργία όλων των ατόμων. Αν αναζητάμε απαντήσεις σ’ αυτό το θεμελιώδες μυστήριο που είναι ο χρόνος, τελικά θα πρέπει να τις αναζητήσουμε εκεί.

Κι αυτό δεν είναι αυτονόητο. Διότι όπως είναι γνωστό, η κβαντική θεωρία και η σχετικότητα διαφωνούν εντελώς στα περισσότερα σημεία τους, οπότε δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι δεν συμφωνούν ούτε στις περιγραφές του χρόνου.

Στις εξισώσεις της κβαντικής θεωρίας ο χρόνος δεν είναι ένα δυναμικό, εύπλαστο συστατικό της υφής του σύμπαντος, όπως είναι στη σχετικότητα. Είναι κάτι πολύ πιο κοντά στον τρόπο που τον σκεφτόμαστε διαισθητικά, κάτι σαν τον σταθερό χτύπο ενός ρολογιού που στέκεται κάπου έξω από το σύμπαν, ενώπιον του οποίου διεξάγεται η διαδικασία της πραγματικότητας.

Ίσως λοιπόν να έχουμε καταστάσεις που πάνε και προς τα πίσω, και σωματίδια που δημιουργούν χρόνο, αντί να κυβερνώνται από αυτόν.

Πράγματι, το 1972 ο Γάλλος μαθηματικός Αλαίν Κον (Alain Connes) ανακάλυψε μια κβαντική εκδοχή του χρόνου στην άλγεβρα, που ο διάσημος και πολυμαθής επιστήμονας Τζον φον Νόιμαν (John von Neumann, 1903 -1957) είχε αναπτύξει στη δεκαετία του 1930 για να διερευνήσει την κβαντική θεωρία, αλλά αμέσως μετά τη ξέχασε.

Το 1994 ο Κον συναντήθηκε με τον Ροβέλλι στο Καίμπριτζ του Ηνωμένου Βασιλείου. Ο Ροβέλλι μόλις είχε γράψει δύο εργασίες σχετικά με το ρόλο του χρόνου στις θεωρίες που επιδιώκουν να ενώσουν τη σχετικότητα και την κβαντομηχανική σε μια θεωρία του Όλου. Καθώς οι ιδέες του Ροβέλλι ταίριαζαν με τον κβαντικό χρόνο του Κον, οι δύο επιστήμονες άρχισαν να συνεργάζονται.

Ο πυρήνας του επιχειρήματος που ανέπτυξαν είναι ότι το βέλος του χρόνου προκύπτει από αλληλεπιδράσεις μεταξύ μικροσκοπικών κβαντικών αντικειμένων όπως ατόμων, φωτονίων και άλλων παρόμοιων, και μακροσκοπικών κλασσικών αντικειμένων (όπως ο άνθρωπος) που «παρατηρούν» (μετρούν) τις ιδιότητες αυτών των αντικειμένων.

Η διαδικασία της μέτρησης όμως είναι εξαιρετικά σημαντική στον κβαντικό κόσμο. Πριν από μια μέτρηση υπάρχουν μόνο πιθανότητες σχετικά με τη θέση ή την ορμή ενός κβαντικού αντικειμένου που εκφράζονται με μια κυματοσυνάρτηση ²

Μετά τη μέτρηση όμως καταρρέει η κυματοσυνάρτηση (wavefunction collapse) στη γνωστή, κλασσική βεβαιότητα με τη διαδικασία της αποσυγκρότησης (decoherence) των ιδιοκαταστάσεων.

Η αρχή της Απροσδιοριστίας ή Αβεβαιότητας, που αποτελεί το βασικό αξίωμα της κβαντομηχανικής, διατυπώθηκε το 1927 από τον Βέρνερ Χάιζεμπεργκ μετά από στενή συνεργασία με τον Νιλς Μπορ, και μας λέει ότι είναι αδύνατον να μετρηθεί ταυτόχρονα και με ακρίβεια, ούτε θεωρητικά, ούτε πρακτικά, η θέση και η ταχύτητα (ή ορμή-spin) ενός σωματίου.

Η αβεβαιότητα είναι άμεση συνέπεια του κυματοσωματιδιακού δυϊσμού της ύλης, όπως θα διαβάσετε πάρα κάτω. Με την επιβεβαίωση της αρχής της Αβεβαιότητας, στη θέση της αιτιότητας της κλασσικής φυσικής, υπεισήλθε πλέον η τυχαιότητα των γεγονότων στη φυσική. Επομένως, οι γνώσεις μας για τον κβαντικό κόσμο παραμένουν περιορισμένες ακόμη και μετά τη μέτρηση.

Όσο καλύτερα γνωρίζουμε μια ιδιότητα, όπως είναι η θέση ενός υποατομικού σωματιδίου, τόσο πιο περιορισμένοι είμαστε στον προσδιορισμό μιας άλλης, όπως είναι η ορμή του. Δεδομένου ότι όλα τα αποτελέσματα των μετρήσεων είναι πιθανολογικά και ποικίλλουν από περίπτωση σε περίπτωση, η σειρά με την οποία τις πραγματοποιούμε καθορίζει και το αποτέλεσμά τους.

Κατά τον Κον, η αληθινή μεταβλητότητα που βασίζεται στη φυσική, δεν είναι το πέρασμα του χρόνου, αλλά η «μη αναπαραγωγικότητα» του αποτελέσματος των κβαντικών πειραμάτων. Αυτό θα σήμαινε ότι ο χρόνος δεν είναι θεμελιώδης.

Στον κβαντικό κόσμο δεν υπάρχει φορά του χρόνου. Η χρονική διαδοχή εμφανίζεται μόνο όταν διαδικασίες όπως η μέτρηση, μετατρέπουν αμετάκλητα τα κβαντικά φαινόμενα σε παρατηρήσιμα κλασσικά φαινόμενα. Αυτό που αναδύεται όταν εφαρμόζεται σε θερμικά συστήματα, ταιριάζει με τον δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής. Η ροή έχει λοιπόν τις ίδιες ιδιότητες με αυτό που ονομάζουμε «χρόνο».

Σε αυτήν την εικόνα έχουμε εξισώσεις αντίστροφης μηχανικής που περιέχουν το είδος του χρόνου που νομίζουμε ότι βλέπουμε, χωρίς όμως ο χρόνος να βρίσκεται πραγματικά μέσα σ’ αυτές. Ο Ροβέλλι αυτό το αποκαλεί μια «προοπτική προέλευση του χρόνου», μια ψευδαίσθηση δηλαδή που προκύπτει από περιορισμένες πληροφορίες, μ’ άλλα λόγια από την άγνοιά μας.

Είναι σαν να βλέπουμε το φως μέσω ενός και μοναδικού φίλτρου και κατά συνέπειαν να καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι κάθε φως είναι πολωμένο προς ένα και μόνο προσανατολισμό.

Μέχρι σήμερα λοιπόν παραμένουμε λίγοι, ανεπαρκείς, παρ’ όλα τα υπερσύγχρονα τηλεσκόπια και τα μικροσκόπια που έχουμε. Και τούτο διότι αλληλεπιδρούμε με ένα εξαιρετικά μικρό μέρος του σύμπαντος, ενώ μπορεί να υπάρχουν ολόκληροι τομείς για τους οποίους δεν γνωρίζουμε ακόμη τίποτε. (Άλλωστε δεν είμαστε σίγουροι ούτε καν για το τι σχήμα έχει το σύμπαν μας).

Σήμερα κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος η θεωρία ότι το σύμπαν μας όχι μόνο είναι πολύ μικρότερο απ’ όσο νομίζαμε, αλλά ότι έχει και σχήμα δωδεκαέδρου, επιβεβαιώνοντας τις απόψεις του Πλάτωνα

Αυτή δεν είναι η μόνη ιδέα προέλευσης του χρόνου που προέρχεται από την άγνοιά μας για τις κβαντικές καταστάσεις. Κάποιοι αποδίδουν επίσης την προέλευση του χρόνου στη λειτουργία της κβαντικής διεμπλοκής. ³ Η κβαντική διεμπλοκή είναι υπαρκτό φαινόμενο και παρατηρείται σε πειράματα, όχι μόνο στο μικρόκοσμο, αλλά και σε μεγαλύτερες κλίμακες. Το φαινόμενο της κβαντικής διεμπλοκής, που φαίνεται να επιτρέπει στιγμιαίους επηρεασμούς ανάμεσα στα κβαντικά σωματίδια που έχουν προηγουμένως αλληλεπιδράσει, αψηφά τις διαισθητικές μας έννοιες του χρόνου και του χώρου.

Και πάλι λοιπόν ίσως να έχουμε καταστάσεις που συμβαίνουν αντίστροφα στον χρόνο: αυτή η περίεργη παραβίαση των προφανών κανόνων, θα μπορούσε να οφείλεται στο ότι το γεγονός της διεμπλοκής δημιουργεί το ίδιο έναν πρωταρχικό χρόνο.

Σε αυτήν την άποψη που προτάθηκε για πρώτη φορά το 1983, ο χρόνος προέρχεται από την κατανομή της κβαντικής ύλης σε σχέση με το υπόλοιπο χωρικό υπόβαθρο. Ο χώρος του υποβάθρου αναλαμβάνει το ρόλο ενός ρολογιού, αλλά χάρη στην κβαντική υπέρθεση −την ικανότητα των κβαντικών αντικειμένων να βρίσκονται σε πολλές καταστάσεις ταυτόχρονα− αυτός ο χώρος κατανέμεται με πολλούς τρόπους ταυτόχρονα, ώστε κάθε στοιχείο της υπέρθεσης να εμφανίζει έναν διαφορετικό χρόνο.

Το 2016, oι ερευνητές φυσικής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Κιάρα Μαρλέτο και Βλάτκο Βέντραλ επανεξέτασαν και επέκτειναν αυτήν την ιδέα, δείχνοντας πώς οι διαφορετικές κατανομές της ύλης με διαφορετικούς βαθμούς διεμπλοκής δίνουν κάτι ισοδύναμο με μια συλλογή διαφορετικών καταστάσεων εντροπίας −δηλαδή την αίσθηση του χρόνου που περνά− παρά ένα ενιαίο σύμπαν στο οποίο κάθε κατάσταση συνυπάρχει και όπου ο χρόνος δεν υφίσταται. Κατά τους ερευνητές αυτούς πρόκειται για μια «πολύ παράξενη» ιδέα. Παράξενη μεν, μόνο που κάποιος έχει ήδη αρχίσει να πειραματίζεται πάνω της.

Το φαινόμενο σήραγγας

Αυτός είναι πλέον ο στόχος του Εφραίμ Στάινμπεργκ (Aephraim Steinberg), ενός πειραματικού φυσικού του πανεπιστημίου του Τορόντο στον Καναδά. Ο Στάινμπεργκ έχει περάσει δεκαετίες ερευνώντας τη διάρκεια κβαντικών γεγονότων όπως το φαινόμενο σήραγγας, όπου ένα κβαντικό σωματίδιο όπως το ηλεκτρόνιο, όταν χτυπά σε ένα φράγμα ενεργειακού δυναμικού, το διαπερνά, ενώ για ένα σωματίδιο της κλασσικής φυσικής θα ήταν αδιαπέραστο.

Σε κάποιες περιπτώσεις το ηλεκτρόνιο αποδεσμεύεται από το άτομό του και όσο πιο λεπτό είναι το φράγμα, τόσο πιο εύκολα το διαπερνά, εμφανιζόμενο στην άλλη πλευρά του. Αυτή δεν είναι απλώς μια θεωρητική ιδέα, αλλά έχει επιβεβαιωθεί πειραματικά και είναι θεμελιώδης κατάσταση στον τρόπο λειτουργίας των σύγχρονων ηλεκτρονικών.

Σύμφωνα με την πιο δημοφιλή αντίληψη για το πώς συμβαίνει το φαινόμενο σήραγγας που προκύπτει από τη σχετικιστική θεωρία κβαντικού πεδίου, συμβαίνει χωρίς να υφίσταται καθόλου χρόνος, διότι το ηλεκτρόνιο κινείται γρηγορότερα από το φως!

Κάτι τέτοιο όμως χτυπά συναγερμό στον επιστημονικό κόσμο, καθότι ως γνωστόν, οι περισσότεροι επιστήμονες αν δεν θέλουν να υποθηκεύσουν το επαγγελματικό τους μέλλον, αποφεύγουν να μιλούν για αντικείμενα που ταξιδεύουν ταχύτερα από το φως…

Σήραγγα στον χρόνο

Ο Στάινμπεργκ επισημαίνει ότι αυτή η θεωρία δείχνει ότι κατά το φαινόμενο σήραγγας, ένα άτομο δημιουργεί διεμπλοκή μεταξύ δύο περιοχών του χώρου και στις δύο πλευρές του φράγματος. Επομένως, ανεξάρτητες μετρήσεις και των δύο περιοχών θα πρέπει να ρίξουν φως στο πώς σχετίζονται ο χρόνος, ο χώρος και η ύλη και αν κάτι «στιγμιαίο» μπορεί πραγματικά να συμβεί. Μπορεί ακόμη να αποκαλύψουν κάτι βαθύτερο σχετικά με τη σχέση της κβαντικής διεμπλοκής με τον χρόνο, καθώς, απ’ ό,τι φαίνεται, υπάρχει άμεση σύνδεση.

Η ερευνητική ομάδα του Στάινμπεργκ εργάστηκε σκληρά για να απαντήσει πειραματικά σ’ αυτό το ερώτημα. Η βασική ιδέα ήταν να εισάγει άτομα που είχαν παγώσει ένα δισεκατομμυριοστό πάνω από το απόλυτο μηδέν (0° Κέλβιν ή -273,15° Κελσίου), στη σήραγγα που σχηματίστηκε από τα σφιχτά εστιασμένα ηλεκτρομαγνητικά πεδία μιας δέσμης λέιζερ.

Η ομάδα άρχισε να βλέπει τη σήραγγα ατόμων, αλλά τώρα πρέπει να μετρήσει πόσο χρόνο παραμένουν τελικά μέσα της. Το πρόβλημα είναι ότι δεν υπάρχει κάποιο συμβατικό ρολόι που να μπορεί να μετρήσει κάτι τέτοιο και κάθε άτομο πρέπει να φέρει το δικό του χρονόμετρο.

Η ομάδα εργάζεται επί του παρόντος χρησιμοποιώντας την εγγενή περιστροφή των ατόμων εντός του μαγνητικού πεδίου, ως μέτρο του για πόσο καιρό έχουν αισθανθεί το μαγνητικό πεδίο του φράγματος. Η περιστροφή θα μετρηθεί και στις δύο πλευρές του φράγματος και οι απαντήσεις θα αποκαλύψουν πόσο καιρό χρειάστηκε το άτομο για να το διασχίσει.

Ωστόσο, ακόμη και αν τέτοια πειράματα και προτάσεις, όπως αυτές του Ροβέλλι και του Κον, προτείνουν ότι η αίσθησή μας για τον ρέοντα χρόνο έχει κβαντική προέλευση, παραμένει το μεγάλο ερώτημα πώς σχετίζεται με το είδος του δυναμικού ως προς τη φύση του, αλλά μη ρέοντος χρόνου, που προβλέπεται από τη σχετικότητα;

Η αυξανόμενη πρόοδος που έχουν κάνει οι επιστήμονες στα κβαντικά συστήματα, θα μπορούσε να μας φέρει νέες πληροφορίες στο συγκεκριμένο ζήτημα. Θα μπορούσαμε, για παράδειγμα, να είμαστε κοντά στο να βάλουμε ένα ατομικό ρολόι σε μια υπέρθεση δύο διαφορετικών καταστάσεων που βιώνουν διαφορετικές δυνάμεις του βαρυτικού πεδίου της Γης, οπότε σύμφωνα με τη γενική θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν, πρέπει να τρέχει με δύο διαφορετικές ταχύτητες.

Ένα τέτοιο πείραμα είναι φυσικά πολύ δύσκολο να διεξαχθεί, αλλά σύντομα θα μπορούμε να ρωτήσουμε τι σημαίνει να νιώθουμε ταυτόχρονα δύο διαφορετικά ποσοστά χρόνων.

Η υφή της πραγματικότητας

Για παράδειγμα, ενδέχεται να διαπιστώσουμε ότι κατά την υπέρθεση πραγματικοτήτων τα ατομικά ρολόγια δημιουργούν κάποιο είδος παρεμβολών στο χρόνο, όταν στο κλασσικό πλέον πείραμα της διπλής σχισμής, τα μεμονωμένα φωτόνια που περνούν και από δύο ανοίγματα δημιουργούν ένα μοτίβο χωρικών παρεμβολών σε μια πίσω οθόνη, δείχνοντας ότι βρίσκονταν ταυτόχρονα σε δύο μέρη.

Μέσω του διάσημου πειράματος της διπλής σχισμής αποδείχτηκε ότι τα σωματίδια της ύλης (ηλεκτρόνια) ή της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας (φωτόνια) έχουν διπλή συμπεριφορά: και σωματιδιακή και κυματική. Όταν παρατηρούνται εκδηλώνουν ιδιότητες ύλης, ενώ όταν δεν τα παρατηρεί κανείς, εμφανίζουν κυματικές ιδιότητες

Ή ότι κατά τις κβαντικές υπερθέσεις η βαρύτητα μπορεί να καταρρεύσει, ενεργώντας ως γρανάζι (αναστολέας) των ελεύθερων κινήσεων του κβαντικού κόσμου, μια ιδέα που ο πολυβραβευμένος θεωρητικός φυσικός του πανεπιστημίου της Οξφόρδης Ρότζερ Πένροουζ (Roger Penrose) υποστηρίζει εδώ και πολλά χρόνια.

Κάτι πραγματικά μη αναστρέψιμο μπορεί να συμβεί σε αυτό το επίπεδο που θα μας διαφώτιζε για το πώς μπορεί να μοιάζει μια θεωρία «κβαντικής βαρύτητας» και, ίσως, από πού επιτέλους προέρχεται η ροή του χρόνου.

Ωστόσο, ο Χιου Πράις (Huw Price), Aυστραλός φιλόσοφος της λογικής και της μεταφυσικής στο πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ, ισχυρίζεται πως ίσως δεν είναι καθόλου έτσι τα πράγματα. Εάν η φυσική μας λέει ότι τα διαισθητικά χαρακτηριστικά του χρόνου, όπως είναι η ροή του, ένα ειδικό «τώρα» και μια βαθιά διαφορά μεταξύ του παρελθόντος και του μέλλοντος, δεν είναι θεμελιώδη στοιχεία της υφής της πραγματικότητας, ίσως μια πλήρης κατανόηση του τι συμβαίνει, θα προέλθει τελικά μόνο από το πάντρεμα φυσικής και ψυχολογίας (δηλαδή από την ιδέα ότι η συνείδησή μας κατασκευάζει έναν ψευδαισθητικό κόσμο).

Ο καθηγητής Ροβέλλι συμφωνεί επίσης ότι μπορεί να μην υπάρχει μια καθολικά έγκυρη απάντηση στο ερώτημα τι ώρα είναι, διότι ότι όταν σκεφτόμαστε τον χρόνο, τείνουμε να τον σκεφτόμαστε ως ένα ενιαίο πακέτο, αλλά όπως είδαμε, αυτό είναι σίγουρα λάθος.

Διότι υπάρχει ο ψυχολογικός χρόνος του καθενός που προκύπτει από την εμπειρία του· το πέρασμα του χρόνου που μετρούν τα ρολόγια· ο χρόνος της σχετικότητας όπως τον εξερεύνησε ο Αϊνστάιν· ο χρόνος καθώς αυξάνεται η εντροπία· και ενδέχεται πλέον να υπάρχει και ο χρόνος που είναι ριζωμένος στην κβαντική άγνοια.

Ωστόσο, όπως λέει και ο Ροβέλλι, μπορεί να μην βρισκόμαστε ακόμα κοντά στο τέλος της λύσης του μεγαλύτερου μυστηρίου της φύσης, έχουμε όμως κάνει πραγματική πρόοδο…

Συμπεράσματα

Μαθαίνοντας λοιπόν ότι αυτό που «δεν κολλάει» στην καθημερινή εμπειρία της ύπαρξης είναι τελικά η βίωση του χρόνου ως μία γραμμική αλληλουχία μη αντιστρεπτών γεγονότων που ξεπηδούν από το πουθενά, ενώ, ωστόσο, διαισθανόμαστε ότι όλα ενυπάρχουν ήδη κάπου στον χώρο ως παράλληλοι κόσμοι, το τελικό συμπέρασμα είναι ότι οι συνέπειες της γνώσης της δομής της πραγματικότητας θα είναι καταλυτικές.

Μια τέτοια γνώση ενδεχομένως θα επιφέρει κάποτε και την ικανότητα τροποποίησης της υφής του χώρου, έστω και σε περιορισμένη έκταση. Αυτή όμως η έκταση θα είναι αρκετή ώστε να μπορούμε να ταξιδέψουμε ακαριαία στο χωρόχρονο και να υπερβούμε την απελπιστική ψευδαίσθηση του φράγματος των τεράστιων και αδυσώπητων αποστάσεων που μας χωρίζουν από τα άλλα πλανητικά συστήματα και γαλαξίες, πόσο μάλλον από τα σύμπαντα.

Μια τέτοια γνώση μπορεί επίσης να προσφέρει κάποτε την ικανότητα ταξιδιών πίσω ή εμπρός στο χρόνο, κάτι που πίστευε ακράδαντα και ο αείμνηστος μέγας επιστήμονας της λογικής, μαθηματικός και φιλόσοφος Κουρτ Γκέντελ (1906 -1978), όταν διατύπωσε τη θεωρία του περιστρεφόμενου σύμπαντος και των κλειστών χρονοειδών καμπυλών, κοσμικών γραμμών του χωρόχρονου, που αν τις ακολουθήσει ένας χρονοταξιδιώτης, θα βρεθεί πίσω στο παρελθόν του.

Αυτές τις γνώσεις, που σημειώστε ότι ενδεχομένως στην εποχή μας κατέχουν στρατιωτικοί οργανισμοί και μυστικές υπηρεσίες ορισμένων φίλιων χωρών, τις κατείχαν στην απώτατη αρχαιότητα υπερεξελιγμένοι γήινοι πολιτισμοί που καταστράφηκαν, είτε εξ αιτίας πυρηνικών πολέμων και πανδημιών, είτε εξ αιτίας φυσικών καταστροφών όπως: πτώση γιγάντιων αστεροειδών, βαρυτικά κύματα, κοσμικές ακτινοβολίες από έκρηξη υπερκαινοφανών αστέρων (supernova) που προκάλεσαν κατακλυσμούς, ηφαιστειακές εκρήξεις, αντιστροφή πόλων κλπ.

Ο Πλάτων ως μύστης, γνώριζε πολύ καλά για ποιο πράγμα μιλούσε στον διάλογο Τίμαιος, όταν έβαλε τον Κριτία να διηγείται τι είπαν οι Αιγύπτιοι ιερείς, που κρατούσαν πανάρχαια ιστορικά αρχεία της ευρύτερης περιοχής, στον Σόλωνα όταν είχε πάει στην πόλη Σάιδα της Αιγύπτου να τους επισκεφθεί προκειμένου να μάθει ποια ήταν η αρχαία ιστορία των Ελλήνων, καθότι δεν είχε διασωθεί καμμία γραπτή ιστορία τους:

«Σόλων, Σόλων, εσείς οι Έλληνες δεν έχετε μέσα εις την ψυχήν σας καμμία παλαιάν γνώσιν δια την αρχαίαν παράδοσιν. Αιτία αυτού του φαινομένου είναι η εξής: πολλαί καταστροφαί ανθρώπων έχουν γίνει και θα γίνουν από πολλά αίτια, αι πλέον μεγαλύτεραι από πυρκαϊάς και κατακλυσμούς, και αι μικρότεραι από αμέτρητα άλλα αίτια […] Η πραγματικότης είναι ότι γίνεται «παράλλαξις» (μεταβολή τροχιάς) των πέριξ της γης περιφερομένων ουρανίων σωμάτων και η καταστροφή από το άφθονον πυρ κατά μακροχρόνια διαστήματα των επί της γης ευρισκομένων όντων.

Tότε λοιπόν όσοι κατοικούν εις τα όρη και εις υψηλούς και εις ξηρούς τόπους καταστρέφονται περισσότερον από εκείνους που κατοικούν πλησίον των ποταμών και της θαλάσσης…. ενώ όταν οι θεοί καθαρίζοντες την γην, την καταπλημμυρίζουν με νερά, όσοι ευρίσκονται εις τα όρη σώζονται […] όσοι όμως κατοικούν εις τας πόλεις σας, παρασύρονται από τους ποταμούς εις την θάλασσαν. (22 C, D, Ε).

[…] Εις την χώραν μας όμως, ούτε τότε, ούτε άλλοτε πίπτει εκ των άνω νερό επάνω εις την γην, αλλ’ αντιθέτως φυσικότατα αναδύεται εκ των κάτω προς τα άνω, διότι ο Νείλος υπερχειλίζει. Εξ αιτίας αυτών των αιτίων οι παραδόσεις μας λέγεται ότι είναι παλαιόταται. […] Eις την χώραν σας όμως, καθώς και σε άλλας χώρας […] έρχεται κατά καθωρισμένα χρονικά διαστήματα σαν φοβερά ασθένεια εναντίον τους, ρεύμα από τον ουρανόν και αφήνει ζωντανούς μόνον τους αγράμματους και αμορφώτους από εσάς, ώστε γίγνεσθε εξ αρχής πάλιν σαν νέοι, χωρίς να γνωρίζετε τίποτε από τα παλαιά που τυχόν έγιναν, είτε εις την ιδικήν μας, είτε εις την ιδικήν σας χώραν […] διότι ενθυμείστε μόνον έναν κατακλυσμόν της γης μολονότι προηγουμένως, έχουν γίνει πολλοί […] και δεν γνωρίζετε ότι στη χώρα σας έζησε το πλέον ωραιότερον και τον πλέον καλύτερον ανθρώπινο γένος, από το οποίο κατάγεσαι και εσύ και οι συμπολίτες σου […] διότι οι απόγονοι των διασωθέντων επί πολλάς γενεάς απέθνησκον χωρίς να γνωρίζουν να γράφουν […] Το ιερατικόν γένος όμως είναι τελείως ξεχωριστόν από τα άλλα». (23 Β, C, 24 Β), Άπαντα Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων, «Τίμαιος», μτφρ. Κων. Αραπόπουλου, εκδ. Πάπυρος, 1975.

Οι γνώσεις διασώζονταν λοιπόν κάθε φορά από τους ειδικά επιτετραμμένους, δηλαδή τα ιερατεία, τις γνωστές και μη εξαιρετέες μυστικές αδελφότητες, που μετά τη καταστροφή, ελλείψει τεχνολογικών μέσων, μετέδιδαν μεν τις γνώσεις αλλά τις περιέβαλλαν με θρησκευτική και μυθολογική αχλύ, εν αναμονή της επανακατασκευής των μέσων που υπήρχαν κάποτε ως αποτέλεσμα της γνώσης των νόμων του σύμπαντος και που σήμερα αναδομούνται χάρη στην υπολογιστική ισχύ των κβαντικών υπολογιστών. Τα ελληνικά ιερατεία και ειδικά εκείνα της Περραβικής Δωδώνης του Ολύμπου, επειδή υπήρξαν θύματα διαδοχικών καταστροφών, μετακόμισαν τελικά για περισσότερη ασφάλεια στην Αίγυπτο.

Οι σημερινοί επιστήμονες λοιπόν δεν ανασυναρμολογούν παρά εκείνες τις αρχαίες γνώσεις, που φυσικά αγνοούσε η «αναλφάβητη γενιά» −ή αλλιώς οι βέβηλοι− και που έκαναν δυνατή τη κατασκευή υπέρ-σοφιστικέ μεγαλιθικών μνημείων και τεχνικών έργων που ακόμα και με τα σημερινά, θεωρούμενα υπερσύγχρονα τεχνικά μέσα μας, είναι αδύνατον να κατασκευαστούν.

1. Tα γιγαντιαία γρανίτινα κιβώτια πολλών τόνων στο Σεραπείον της Σάκκαρα της Αιγύπτου ήταν πιεζοηλεκτρικοί πυκνωτές 2. O ναός του Γκομπεκλί Τεπέ στην Τουρκία 3. H Σφίγγα του Λούξορ της Αιγύπτου, πριν από χιλιετίες βρισκόταν κάτω από το νερό 4. Η ακρόπολη του Γλα: Tα υψηλής τεχνολογίας αποστραγγιστικά έργα των Μινύων του Ορχομενού στην Κωπαΐδα Βοιωτίας 5. Oι πυραμίδες του Τεοτιχουακάν στο Μεξικό 6. H βυθισμένη πυραμίδα στο Γιοναγκούνι κοντά στην Ταϊβάν 7. Tα ανεξήγητα σχήματα της ερήμου Νάζκα, ορατά μόνο από αέρος, στο Περού 8. Τα κυκλώπεια τείχη του Σακσαϊχουαμάν, επίσης στο Περού 9. Το απίστευτο σύμπλεγμα γαλαριών-καταφυγίων στο Λονγκγιού της Κίνας, και πολλά άλλα πανάρχαια έργα που ο τρόπος κατασκευής τους δεν μπορεί να εξηγηθεί με τα τεχνολογικά μέσα που οι αρχαιολόγοι αποδίδουν στον προϊστορικό άνθρωπο, προέρχονται από τεχνολογικά υπερεξελιγμένους πολιτισμούς, κατά κύριο λόγο προκατακλυσμιαίους, που καταστράφηκαν. © aperopia.fr

Οι πρόγονοί μας λοιπόν, και ειδικά οι αρχαίοι Αθηναίοι, που σύμφωνα με τον Πλάτωνα κατατρόπωσαν τους επιτιθέμενους Άτλαντες, σε αντίθεση με την καθεστηκυία άποψη που τους θέλει πρωτόγονους, γνώριζαν πριν από πολλές χιλιάδες χρόνια τη φύση του χωρόχρονου και τους τρόπους με τους οποίους επηρεάζεται η ίδια η δομή του.

Γνώριζαν τα θεμελιώδη στερεά που φτιάχνουν τον κόσμο μας, το δωδεκαεδρικό σχήμα του σύμπαντος, την ύπαρξη του ενεργειακού δικτύου της Γης, υπεύθυνου για τα φαινόμενα επιτάχυνσης της βαρύτητας και της αντιβαρύτητας, του μετεωρισμού και της ανύψωσης αντικειμένων.

Χάρη στη γνώση της λειτουργίας του γήινου ενεργειακού πλέγματος και της ελεύθερης, ρέουσας ενέργειας, μπορούν σήμερα ενδεχομένως να εξηγηθούν οι κυκλώπειες κατασκευές της απώτατης αρχαιότητας, οι πιεζοηλεκτρικοί συσσωρευτές και η χρήση ηλεκτρισμού, πυρηνικής ενέργειας και ηλεκτρομαγνητικών δινών (γέφυρες Αϊνστάιν-Ρόζεν ή σκουληκότρυπες), καθώς επίσης και γιατί οι ατομικές βόμβες δεν μπορούν να εκραγούν σε οποιοδήποτε μέρος της γης ούτε σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή, γνώση που κατέχουν σήμερα όλες οι στρατιωτικές υπηρεσίες των χωρών που διαθέτουν πυρηνικά όπλα.

Καθίσταται λοιπόν προφανές ότι όταν οι ανθρώπινοι πολιτισμοί φτάσουν σε ένα υψηλό επίπεδο γνώσεων και τεχνολογίας, το πρώτο που κάνουν είναι να επέμβουν στο ανθρώπινο και στο ζωϊκό γονιδίωμα, δημιουργώντας χιμαιρικά πλάσματα, ρομπότ και υπεράνθρωπους σάιμποργκ, προκειμένου να ξεπεράσουν την ανθρώπινη φύση.

Δεν είναι τυχαίο ότι από την κοινή ανάμνηση τέτοιων πλασμάτων (γίγαντες, κύκλωπες, εκατόγχειροι, άρπυιες, κένταυροι, σφίγγες, γοργόνες και υπεράνθρωποι ήρωες) βρίθουν όλες ανεξαιρέτως οι μυθολογίες των λαών.

Εν συνεχεία, οι πολιτισμοί χειραγωγούν τις φυσικές δυνάμεις προκειμένου να εξολοθρεύσουν τους αντιπάλους τους (ηλεκτρομαγνητικοί παλμοί, μετάλλαξη ιών και διασπορά πανδημιών όπου ο εχθρός δεν έχει αντίδοτο, και σε μικρότερο βαθμό ατομικών όπλων), και τη δομή του χωρόχρονου προκειμένου να μεταβούν τελικά σε άλλα αστρικά συστήματα και να ταξιδέψουν στον χρόνο.

Η ιστορία φαίνεται λοιπόν ότι επαναλαμβάνεται.

ΠΗΓΗ

Προτεινόμενη βιβλιογραφία:

• Ένας κόσμος δίχως χρόνο, Palle Yourgrau, εκδ. Τραυλός, 2005
• Τι είναι ο χρόνος; Η επιστήμη και η τέχνη απαντούν. Διαλέξεις του κολλεγίου Darwin, Συλλογικό έργο, εκδ. Liberal Books, 2012
• Παράλληλοι κόσμοι, Michio Kaku, εκδ. Τραυλός, 2005
• The End of Time: The Next Revolution in Physics, Julian Barbour, εκδ. Oxford University Press, 1999
• Harmonic 33, Bruce Cathie, εκδ. AH & AW Reed, 1969
• The Harmonic Conquest of Space, Bruce Cathie, αναθεωρημένη έκδοση Kindle, 2018

1. Ο Μάικλ Μπρουκς είναι διδάκτωρ κβαντικής φυσικής του πανεπιστημίου του Σάσεξ. Υπήρξε εκδότης του περιοδικού New Scientist, ενώ σήμερα εργάζεται ως σύμβουλός του. Έχει αρθρογραφήσει στις εφημερίδες The Guardian, The Independent, The Observer, και The Times Higher Education Supplement. Είναι γνωστός για τη συγγραφή εκλαϊκευμένων επιστημονικών άρθρων που στόχο έχουν να εξηγήσουν στο ευρύ κοινό δύσκολα επιστημονικά θέματα
2. Κυματοσυνάρτηση: Συνήθως συμβολίζεται με το ελληνικό γράμμα Ψ και είναι η υπέρθεση (ή αλλιώς, επαλληλία) ενός πλήρους ορθοκανονικού συστήματος ιδιοκαταστάσεων που περιγράφεται από την περίφημη εξίσωση του Σρέντινγκερ (Schrödinger), μια διαφορική εξίσωση που δημοσιεύτηκε από τον Αυστριακό φυσικό Έρβιν Σρέντινγκερ το 1926, για να περιγράψει τη χρονική και χωρική εξάρτηση κβαντομηχανικών συστημάτων. Παίζει κεντρικό ρόλο στην κβαντομηχανική θεωρία, με σημασία ανάλογη του δεύτερου νόμου του Νεύτωνα στην κλασσική μηχανική.
3. Κβαντική διεμπλοκή: φαινόμενο κατά το οποίο δύο σωματίδια ή ομάδες σωματιδίων που δημιουργούνται μαζί ή αλληλεπιδρούν συνενώνοντας τις κυματοσυναρτήσεις τους, μένουν σε κατάσταση διεμπλοκής μεταξύ τους, ασχέτως του χώρου που μεσολαβεί πλέον από το ένα στο άλλο. Αν σταλεί το ένα από τα δύο στο άλλο άκρο του σύμπαντος και συμβεί κάτι σε οποιοδήποτε από τα δύο, το άλλο αντιδρά ακαριαία. Έτσι, φαίνεται είτε πως η πληροφορία μπορεί να ταξιδέψει με άπειρη ταχύτητα, είτε πως στην πραγματικότητα τα δύο αντικείμενα βρίσκονται ακόμα σε «επαφή», σε σύνδεση μεταξύ τους, σε κατάσταση διεμπλοκής.