© Aπεροπία. Τα άρθρα του ιστολογίου aperopia.fr γράφονται κατόπιν κοπιαστικής έρευνας και μετάφρασης. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ολόκληρου του άρθρου από άλλες ιστοσελίδες χωρίς άδεια του aperopia.fr. Επιτρέπεται μόνον η αναδημοσίευση 2-3 πρώτων παραγράφων με προσθήκη ενεργού link για την ανάγνωση της συνέχειας στο aperopia.fr

Γράφει η Χρυσούλα Μπουκουβάλα

Στο τελευταίο βιβλίο του με τίτλο La civilisation du poisson rouge (Ο πολιτισμός του χρυσόψαρου) ο Bruno Patino, διευθυντής σύνταξης του τηλεοπτικού καναλιού Arte France, αναλύει με ποιους τρόπους είμαστε σχεδόν όλοι εθισμένοι στις οθόνες, ποιες είναι οι συνέπειες της απόσπασης προσοχής στον εγκέφαλο και στη συμπεριφορά μας, και κατά συνέπειαν στις κοινωνίες μας.

Σας παραθέτω τι γράφει εν περιλήψει το σημαντικό αυτό βιβλίο που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Grasset τον Απρίλιο του 2019: Το χρυσόψαρο στριφογυρίζει στο βάζο του. Φαίνεται σαν να ξανα-ανακαλύπτει τον κόσμο σε κάθε στροφή. Οι μηχανικοί της Google κατάφεραν να υπολογίσουν τη μέγιστη διάρκεια της προσοχής του: 8 δευτερόλεπτα.

Μελέτη της Microsoft Καναδά που διεξήχθη το 2015 σε 2000 συμμετέχοντες με τίτλο Attention spans, Consumer insights είναι συγκλονιστική: αξιολόγησε την προσοχή της γενιάς των μιλένιαλ που μεγάλωσε συνδεδεμένη με οθόνες μόλις στα …9 δευτερόλεπτα.

M’ άλλα λόγια όλοι οι νέοι άνθρωποι που χρησιμοποιούν οθόνες έχουν μετατραπεί σε χρυσόψαρα, κλειδωμένα στο βάζο των οθονών των έξυπνων κινητών τους, αλυσοδεμένοι στο καρουσέλ των ειδοποιήσεών και των στιγμιαίων μηνυμάτων τους.

Μνήμη χρυσόψαρου και υποδούλωση

Εμπεριστατωμένη επιστημονική μελέτη που δημοσιεύτηκε στην Journal of Social and Clinical Psychology, Vol. 37, No. 10, 2018, pp. 751-768 εκτιμά το μέγιστο όριο έκθεσης στα κοινωνικά δίκτυα μόλις στα 30 λεπτά ημερησίως, πέραν των οποίων εμφανίζεται απειλή για την ψυχική υγεία των ανθρώπων (κατάθλιψη, μοναξιά κλπ). Σύμφωνα με αυτή τη μελέτη, η περίπτωση των περισσοτέρων από εμάς είναι απελπιστική, καθώς η καθημερινή μας πρακτική είναι αυτή του εθισμού στα σήματα που γεμίζουν την οθόνη των έξυπνων κινητών τηλεφώνων μας. Σε τελική ανάλυση, έχουμε σχεδόν όλοι εθιστεί: παιδιά, νέοι και ενήλικες.

Αυτό συνέβη διότι η τηλεόραση που βρισκόταν σε σταθερό χώρο και δεν μπορούσε να μεταφερθεί παντού μαζί μας, αντικαταστάθηκε από τα έξυπνα κινητά που από τη στιγμή της διάθεσής τους κατέκλυσαν την ιδιωτική ζωή σχεδόν όλων των ανθρώπων, καθιστώντας τους εξαρτημένους 24 ώρες το 24ωρο.

Για εκείνους που έχουν λοιπόν πιστέψει στην ψηφιακή ουτοπία της οποίας είμαστε μέρος, έφτασε η ώρα της θλίψης και της στροφής 180 μοιρών. Γι’ αυτό και ο Σερ Tim Berners Lee, ο εφευρέτης του διαδικτύου, προσπαθεί τώρα να δημιουργήσει ένα είδος αντι-ίντερνετ προκειμένου επιτέλους να αλλάξει ο τρόπος που λειτουργεί το σημερινό ίντερνετ. Η ουτοπία, ωστόσο, ήταν όμορφη, και οδήγησε σε μια από κοινού συμβίωση τόσο τους οπαδούς του Πιερ Τεγιάρ ντε Σαρντέν όσο και των Καλιφορνέζων ελευθεριακών (για παράδειγμα, ο Τίμοθι Λίρι) που έπαιρναν παραισθησιογόνα.

Η ψηφιακή υποδούλωση είναι το μοντέλο που κατασκευάστηκε από τις νέες τεχνολογικές αυτοκρατορίες, χωρίς να μπορεί κανείς να αποδείξ«ει ότι ήταν σε θέση να προβλέψουν όλες του τις συνέπειες, αλλά που σαφώς όταν υπήρχαν οποιεσδήποτε ενδείξεις ολέθριων συνεπειών εθισμού προχώρησαν και προχωρούν με αμείλικτη αποφασιστικότητα. Πρόκειται για ένα σχέδιο που αντικατοπτρίζει τη μετάλλαξη του καπιταλισμού στην οικονομία της στιγμιαίας προσοχής που συμβαδίζει με τα αφηγήματα των πολυπολιτισμικών κοινωνιών, της πανθρησκείας, της «πράσινης» ενέργειας και της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής.

Πρόκειται για ακόμα μια οργανωμένη προσπάθεια αύξησης της εμπορευματοποίησης του χρόνου των ανθρώπων προκειμένου να εξαχθεί ακόμη μεγαλύτερη αξία. Αφού πλέον συρρικνώθηκε ο χώρος (διαδίκτυο, αεροπορικά ταξίδια, υπερταχείες αμαξοστοιχίες κλπ), έπρεπε πλέον να συρρικνωθεί και ο χρόνος, μέσω της κατάτμησής του και της δημιουργίας ενός άπειρου στιγμιότυπου, μιας επαναλαμβανόμενης στιγμής συγκέντρωσης προσοχής. Η γενικευμένη επιτάχυνση των πάντων αντικατέστησε τη συνήθεια με την προσοχή, και την ικανοποίηση με τον εθισμό. Οι αλγόριθμοι είναι σήμερα οι εργαλειομηχανές αυτού ακριβώς του τύπου οικονομίας.

Η οικονομία της στιγμιαίας προσοχής καταστρέφει σιγά-σιγά όλα τα σημεία αναφοράς μας. Η σχέση μας με τα μέσα ενημέρωσης, τον δημόσιο χώρο, τη γνώση, την αλήθεια, την πληροφορία, τίποτα δεν ξεφεύγει από την οικονομία της στιγμιαίας προσοχής που προτιμά τα αντανακλαστικά από τον προβληματισμό, και το πάθος από τη λογική. Η συνέχιση της φιλοσοφίας είναι αδύνατη πλέον έναντι των ψηφιακών σημάτων. Η αγορά της στιγμιαίας προσοχής δεν παράγει τελικά παρά μια κοινωνία της κόπωσης και δεν είναι καθόλου τυχαίο που οι μεγαλύτεροι ακούν τη μόνιμη επωδό από τους νεώτερους πόσο πολύ νιώθουν κουρασμένοι, ενώ οι περισσότεροι είναι άνεργοι.

Ο Patino καταλήγει ότι, ωστόσο, έφτασε πλέον η στιγμή της αντίδρασης σ’ αυτήν την νοσηρή κατάσταση, η στιγμή του αγώνα και της ανατροπής, όχι για να απορρίψουμε τον ψηφιακό πολιτισμό, που αναμφίβολα έχει πολλά ευεργετήματα, αλλά για να μεταμορφώσουμε την οικονομική, κερδοσκοπική του φύση και να την μετατρέψουμε σε σχέδιο που εγκαταλείπει τον διανθρωπιστικό εφιάλτη για να ανορθώσει εκ νέου τα ανθρώπινα ιδεώδη.

Οθόνες: άξιοι υπηρέτες αλλά κακοί δάσκαλοι

Το συμπέρασμα από όλα αυτά είναι πως οι οθόνες και τα κοινωνικά δίκτυα είναι σαν τα χρήματα: άξιοι μεν υπηρέτες, αλλά πολύ κακοί δάσκαλοι. Ας μην κυριαρχούμαστε λοιπόν απ’ αυτές αλλά να κυριαρχήσουμε εμείς πάνω τους. Πρέπει όμως να κατανοήσουμε ότι κάτι τέτοιο απαιτεί τρομερή προσπάθεια, καθώς έχουν σχεδιαστεί για να μας κάνουν εξαρτημένους και ηλίθιους, με την κυριολεκτική έννοια της λέξεως, εφόσον αποδεδειγμένα εξ αιτίας της κατάχρησής τους μειώνονται οι νοητικές μας ικανότητες.

Ο Patino εξηγεί πώς συντελείται αυτή η έκπτωση των νοητικών ικανοτήτων: όλες οι πλατφόρμες εφαρμογών και κοινωνικών δικτύων, καθώς και τα ψηφιακά ΜΜΕ σήμερα κάνουν το παν για να αποσπάσουν την προσοχή του χρήστη στις διαφημίσεις που φιλοξενούν ώστε οι χρήστες να συνεχίσουν να επισκέπτονται όσο το δυνατόν περισσότερες κατά τη διάρκεια της περιήγησής τους, κάτι που μοιραία οδηγεί σε περιορισμό της συγκέντρωσης της προσοχής και διάσπασή της. Όταν όμως η εστίαση της προσοχής μας μειωθεί στα 9 δευτερόλεπτα, τα προβλήματα που τίθενται πλέον είναι τρομερά.

Δεν φαντάζομαι λοιπόν να νομίζετε πως σε ό,τι μας αφορά ως Έλληνες θα απαιτήσουμε άμεση δημοκρατία, δημοψηφίσματα, αλλαγή του τρόπου ανάθεσης και διεξαγωγής της πληροφοριακής διαχείρισης των εκλογών, εθνική κυριαρχία, ανεξάρτητη δικαιοσύνη, εθνικοποιημένες τράπεζες, πάταξη της παράνομης μετανάστευσης και της ανομίας, θα προχωρήσουμε στις επιστήμες και στην φιλοσοφία μόνο με 9 δευτερόλεπτα προσοχής; Το ίδιο ισχύει για όλους τους ανθρώπους φυσικά, με τη διαφορά ότι η ελληνική νεολαία έχει ιδιαιτέρως αποδεκατιστεί τα τελευταία δέκα χρόνια λόγω μετανάστευσης.

Θα το πω ακόμα μια φορά: τις επαναστάσεις τις κάνουν οι νέοι και όσοι νέοι Έλληνες έχουν απομείνει είναι ψηφιακά εθισμένοι. Χαρισματικός ηγέτης δεν μπορεί να αναδυθεί κάτω υπ’ αυτές τις συνθήκες. Δεν οφείλεται στο γεγονός ότι οι δικοί μας νέοι είναι πιο ηλίθιοι από τους υπόλοιπους, κάθε άλλο. Απλώς είναι κι αυτοί οργανωμένα χειραγωγούμενοι, θύματα άθλιων πειραμάτων κυβερνητικής, όπως όλοι.

Επείγει λοιπόν να λειτουργήσουν “κρυφά σχολειά” από τους μεγαλύτερους, έτσι ώστε να ενημερωθούν και να περισωθούν οι Έλληνες νέοι με ελπιδοφόρα ψήγματα και να πλαστούν σε αυριανούς, μη ψηφιακά εθισμένους ηγέτες. Απαραίτητη προϋπόθεση ο περιορισμός του χρόνου τους στο διαδίκτυο στα 30 λεπτά ημερησίως και η εστίαση της προσοχής τους σε ένα θέμα επί ώρες, όχι επί 9 δευτερόλεπτα, και φυσικά η ικανότητα ανάγνωσης πολυσέλιδων βιβλίων φιλοσοφικού περιεχομένου.

Social media και δημιουργία διανοητικών καστών

Κατά συνέπειαν, τα κοινωνικά δίκτυα και οι οθόνες εμπεριέχουν τους σπόρους μιας τρομερής, νέου είδους ανισότητας, μέσω δημιουργίας νέων «καστών». Εκείνης των “συγκεντρωμένων”, “προσεκτικών” και εκείνης των ηλιθίων με μνήμη χρυσόψαρου που στερούνται των ικανοτήτων της σκέψης και της διανόησης.

Όλα τα παιδιά που υποβάλλονται μαζικά στις οθόνες καταδικάζονται σε ευνουχισμό των δυνατοτήτων και του πνευματικού τους δυναμικού που δεν θα εκτυλιχθεί ποτέ στο μέγιστό του. Δώστε προσοχή σ’ αυτό: οι πνευματικές ικανότητες των νέων σκλάβων της αγοράς της στιγμιαίας προσοχής όσο μεγάλες κι αν είναι πρέπει να θαφτούν σ’ εκείνες ενός ανήλικου, ανεύθυνου παιδιού που παρορμητικά ζητά να του αγοράσουν τα πάντα.

Ως αυριανός ενήλικας λοιπόν δεν θα είναι σε θέση να αντιληφθεί το έλλειμα δημοκρατίας και ελευθερίας μέσα στο οποίο ζει και θα υποκύψει σε ο,τιδήποτε τον προτρέπουν η πολιτική προπαγάνδα και οι διαφημίσεις που αποσπούν την -αλλοίμονο- στιγμιαία μόνο προσοχή του.

Όσοι Έλληνες, και ειδικά οι νεώτεροι, αντιληφθούν ότι έχουν καταντήσει να έχουν μνήμη χρυσόψαρου και δεν κάνουν το παν για να την αναπτύξουν, θα παραμείνουν ενεργούμενα, αγόμενα και φερόμενα από το συναίσθημα, υπό την πραγματική καθοδήγηση της κάστας που θα εξακολουθεί να είναι σε θέση να διαβάζει βιβλία σοβαρού περιεχομένου (προσοχή: μην τη συγχέετε με τους αχυρανθρώπους του Πρυτανείου των 300).

Όσοι είστε γαλλομαθείς μπορείτε εδώ να παρακολουθήσετε μια πολύ κατατοπιστική συνέντευξη του συγγραφέα.