© Aπεροπία. Τα άρθρα του ιστολογίου aperopia.fr γράφονται κατόπιν κοπιαστικής έρευνας και μετάφρασης. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ολόκληρου του άρθρου από άλλες ιστοσελίδες χωρίς άδεια του aperopia.fr. Επιτρέπεται μόνον η αναδημοσίευση 2-3 πρώτων παραγράφων με προσθήκη ενεργού link για την ανάγνωση της συνέχειας στο aperopia.fr
Γράφει η Χρυσούλα Μπουκουβάλα
Το έργο του Γερμανού φιλόσοφου και κοινωνικού θεωρητικού Χάρτμουτ Ρόζα (Hartmut Rosa) γεννημένου το 1965, με τίτλο Beschleunigung – Die Veränderung der Zeitstrukturen in der Moderne (2005) σε ελληνική απόδοση Επιτάχυνση – Η αλλαγή των δομών του χρόνου στη σύγχρονη εποχή, αναλύει το παράδοξο της επιτάχυνσης του χρόνου στις ανθρώπινες κοινωνίες.
Μήπως όμως αυτή η φοβερή επιτάχυνση του χρόνου που όλοι αισθανόμαστε τα τελευταία χρόνια, προκαλείται από μία αρχόμενη κοσμική διαδικασία που κρέμεται σαν Δαμόκλειος σπάθη πάνω από τα κεφάλια της ανθρωπότητας;
Κοινωνίες σε ιλιγγιώδη ταχύτητα
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή: καθώς ο ρυθμός της υλικής, οικονομικής και πολιτιστικής ζωής γίνεται ολοένα και πιο γρήγορος, καθώς έχουμε κατακτήσει την άμεση ανταλλαγή πληροφοριών και έχουμε τη δυνατότητα να ταξιδεύουμε με ταχύτητες που μέχρι τώρα μας ήταν αδιανόητες, έχουμε την εντύπωση ότι τίποτα δεν κινείται, ότι περπατάμε απλά σ’ έναν κυλιόμενο διάδρομο. Γιατί όμως συμβαίνει αυτό;
Ο Ρόζα εξηγεί ότι για πρώτη φορά μέσα σε 250 χρόνια, οι άνθρωποι της Δύσης δεν περιμένουν πια μια καλύτερη ζωή για τα παιδιά τους, αλλά φοβούνται το αντίθετο, ότι δηλαδή η ζωή τους θα είναι πιο δύσκολη.
Η τρέχουσα κρίση στην Eυρωπαϊκή Ένωση είναι μια τρανταχτή απόδειξη αυτού που διαδραματίζεται μπροστά στα έκπληκτα μάτια μας. Οι πολιτικές ενέργειες δεν έχουν πλέον την τάση να δημιουργούν μια καλύτερη κοινωνία –ουσιαστικά κανείς πολιτικός ηγέτης δεν το υπόσχεται πια αυτό, τουλάχιστον στις υποτιθέμενες «κυρίαρχες» χώρες– αλλά να επικεντρώνονται μάλλον στην ουδετεροποίηση των κρίσεων, να προσαρμόζονται το συντομότερο δυνατόν στη νέα κατάσταση, προκειμένου να αποφευχθούν τα χειρότερα.
Ενώ λοιπόν δεν παύουμε να κερδίζουμε χρόνο, να επιταχύνουμε τη ροή των χρημάτων, τους ρυθμούς παραγωγής, την ανταλλαγή πληροφοριών, την κίνηση των αγαθών και των ανθρώπων, έχουμε την εντύπωση ότι υπάρχει όλο και λιγότερος χρόνος, είτε σε προσωπικό, είτε σε κοινωνικό, οικονομικό ή σε πολιτικό επίπεδο.
Αυτήν ακριβώς την περίεργη και πρωτόγνωρη αίσθηση που δημιουργείται από την επιτάχυνση του χρόνου, προσπαθεί να περιγράψει ο Ρόζα.
Ρήξη του ορίζοντα συμβάντων
Ο Ρόζα δεν συζητά βέβαια τη φύση του ίδιου του χρόνου, αφήνοντας αυτό το ερώτημα σε άλλους που από την αυγή της ιστορίας έχουν φθάσει σε πολύ διαφορετικές ερμηνείες και στην οποία αναφερόμαστε στο δεύτερο μέρος αυτού του άρθρου (για τη φύση του χρόνου διαβάστε εδώ, εδώ και εδώ).
Ο Ρόζα προσπαθεί να κατανοήσει τις συνέπειες ―πολιτικές, ηθικές, πολιτισμικές και κοινωνικές― της ρήξης που παράγεται μεταξύ της «κλασικής» νεωτερικότητας, της περίφημης «προόδου», όπως αρέσκονταν να την αποκαλούν ιδιαιτέρως οι κομμουνιστές στην πρώην Σοβιετική Ένωση, που συμβαίνει με γραμμικό τρόπο και κατευθύνεται προς μια καλύτερη κοινωνική κατάσταση (καπιταλιστική ή μαρξιστική) και τη μετανεωτερικότητα, στην οποία ο χρόνος δεν θεωρείται πια ως πορεία προς έναν προκαθορισμένο στόχο, αλλά ως μια στιγμιαία ροή προς μια κατεύθυνση που παραμένει αβέβαιη!
Η ιδέα της επιτάχυνσης γεννήθηκε με τη νεωτερικότητα, αλλά μπορούμε να διακρίνουμε δύο μεγάλες περιόδους ή δύο ξεχωριστές ακολουθίες, όπως φαίνεται στην παρακάτω εικόνα.
Ξεκινώντας από την εφεύρεση της ατμομηχανής το 1850, η επιτάχυνση των μεταφορών όχι απλώς μείωσε τις αποστάσεις, αλλά βαθμιαία μπορούμε να πούμε ότι τις εξαφάνισε. Σήμερα πλέον δεν έχει επιτευχθεί ακόμα η στιγμιαία μεταφορά ανθρώπων και εμπορευμάτων, όμως η μετάδοση της πληροφορίας και οι οικονομικές ανταλλαγές γίνονται ακαριαία.
Σε αυτή την προοδευτική κατάκτηση του χωροχρόνου, ο καθολικός συντονισμός των ρολογιών έπαιξε κεντρικό ρυθμιστικό ρόλο. Δεν ήταν τυχαίο το γεγονός ότι η Ώρα Γκρίνουιτς προτού επιβληθεί σε ολόκληρο τον κόσμο, εγκρίθηκε για πρώτη φορά το 1847 από την Εταιρεία Βρετανικών Σιδηροδρόμων, προκειμένου να αποφευχθούν οι συγκρούσεις τραίνων που ταξίδευαν από διαφορετικές κατευθύνσεις προς τον ίδιο προορισμό.
Ως παράδειγμα αυτής της ριζικής μεταμόρφωσης του χώρου, μπορούμε απλά να αναφέρουμε το συναίσθημα που έχουμε όταν κινούμαστε μέσα σ’ ένα όχημα πάνω σ’ έναν αυτοκινητόδρομο, όπου ο χώρος μας φαίνεται σαν να «φεύγει» και χάνεται, σαν να «περνάει» από τα μάτια μας, σαν να χαράσσουμε πάνω του μια γραμμή πάνω στην οποία τρέχουμε όσο το δυνατόν γρηγορότερα.
Για τον επιβάτη ενός αεροπλάνου, αυτή η «αφαίρεση» του χώρου γίνεται πλήρης, καθώς οι αποστάσεις που διασχίζονται είναι τόσο μεγάλες, ώστε δεν υπολογίζονται πλέον σε μίλια, αλλά σε ώρες. Ωστόσο, ο επιβάτης ενός αυτοκινήτου ή αεροπλάνου, κατευθύνεται προς έναν ορίζοντα, προς ένα στόχο. Και στις δύο περιπτώσεις, ακολουθούν μια γραμμική πορεία του χρόνου.
Δεύτερη επιτάχυνση
Στα τέλη της δεκαετίας του 80, ξεκινήσαμε να βλέπουμε μια νέα επιτάχυνση, η οποία, σύμφωνα με τον Ρόζα, έφτασε σε ένα κρίσιμο σημείο ανατροπής των δυτικών κοινωνιών, τόσο για το άτομο, όσο και για τις κοινωνίες στο σύνολό τους.
Αυτή η δεύτερη επιτάχυνση που μας οδήγησε στη μετανεωτερικότητα, εντάθηκε το 1989 με τρεις μεγάλες ιστορικές επαναστάσεις:
- Την πολιτική επανάσταση που διέλυσε τη Σοβιετική Ένωση
- Την ψηφιακή επανάσταση με την ανάπτυξη του Διαδικτύου
- Την οικονομική επανάσταση με την ευελιξία και την χρονική αντίληψη του τύπου «just in time» και ASAP (Αs Soon As Possible).
Σήμερα, αν ολοκληρώναμε το γράφημα, ο πλανήτης μας θα γινόταν απλώς μια μικρή κουκίδα, τουλάχιστον για όλα όσα αφορούν τη μετάδοση πληροφοριών και τις οικονομικές ανταλλαγές, που διεξάγονται πλέον σε πραγματικό χρόνο.
Αυτή τη δεύτερη επιτάχυνση την ονομάζουμε παγκοσμιοποίηση.
Οι κοινωνικές και πολιτισμικές επιπτώσεις αυτής της συστολής του χώρου ―ή για να είμαστε ακριβείς, της συμπίεσης του χωρόχρονου― είναι αμέτρητες αφού, σύμφωνα με τον Ρόζα, η εικονοποίηση και η ψηφιοποίηση των προηγουμένων υλικών διαδικασιών, οδήγησαν ταυτόχρονα σε επιτάχυνση της παραγωγής, της διανομής και της κατανάλωσης.
Ο γραμμικός κοινωνικός χρόνος που ρυθμίζεται από τα ρολόγια μας, έχει αντικατασταθεί από έναν «άχρονο χρόνο», δηλαδή από έναν συνεχή κατακλυσμό α-τοπικών ροών (κεφαλαίων, αγαθών, ανθρώπων, ιδεών, καθώς και ασθενειών και κινδύνων), που αναδύονται από παντού.
Τα γεγονότα δεν συμβαίνουν πλέον διαδοχικά, αλλά ταυτόχρονα και με εκθετική ταχύτητα, τοποθετώντας την κοινωνία «σε μια αιώνια εφήμερη κατάσταση» την οποία οι παγκοσμιοποιητές για να εξωραΐσουν έχουν βαφτίσει με διάφορα καλλωπιστικά ονόματα όπως ευελιξία, αειφορία, κινητικότητα, δια βίου μάθηση κ.ά.
Αποσυγχρονισμοί
Όπως μπορούμε πολύ καλά να φανταστούμε, οι συνέπειες αυτής της θεμελιώδους μεταμόρφωσης στη σχέση μας με το χωρόχρονο είτε για το άτομο, είτε για την κοινωνική, οικονομική, πολιτική και πολιτιστική μας οργάνωση, είναι πολύ σημαντικές.
Όπως ένα αγωνιστικό αυτοκίνητο δημιουργεί ρεύματα αέρα καθώς επιταχύνεται, αυτή η επιτάχυνση των πάντων ―η προσωρινή αλληλουχία στιγμών και η χωρική συστολή― έχει ως αποτέλεσμα έναν αριθμό αποσυγχρονισμών.
Ή, όπως εξηγούν ορισμένοι κοινωνιολόγοι, η επιτάχυνση έχει ως αποτέλεσμα μια ρήξη, μια υπαρξιακή ρήξη του χρόνου (και του χώρου όπως θα δούμε παρακάτω).
«Πριν από μερικά χρόνια, οι άνθρωποι μιλούσαν ήδη για μια κοινωνία δύο ταχυτήτων. Από τότε, ένα κομμάτι της κοινωνίας θεωρεί ότι η κοινωνία έχει ακινητοποιηθεί, καθότι στην πραγματικότητα το ένα μέρος της κινείται προς τα πίσω, ενώ το άλλο κινείται προς τα εμπρός», εξηγεί ο Αλαίν Μερζιέ (Alain Mergier), συν-συγγραφέας με τον Φιλίπ Γκιλμπέρ (Philippe Guibert), ενός βιβλίου με τίτλο Le Descenseur Social (Ο κοινωνικός καθελκυστήρας).
Αυτή η εντύπωση της ρήξης του χρόνου, έχει ως αποτέλεσμα πολλαπλούς αποσυντονισμούς, που γίνονται αισθητοί ακόμα πιο έντονα, επειδή αυτές οι επιταχυντικές δυνάμεις φαίνεται να κινούνται τόσο γρήγορα, ώστε να έχουν γίνει αυτόνομες και πλήρως απελευθερωμένες από τον γραμμικό χρόνο.
Ωστόσο, η επιτάχυνση που επιβάλλουν αυτές οι δυνάμεις στην οικονομική και τεχνολογική ανάπτυξη έχει βαρειές επιπτώσεις πάνω στο δημοκρατικό πολίτευμα, διότι σύμφωνα με ό,τι ισχύει στη μεταμοντέρνα νοοτροπία «οι διαδικασίες που απαιτούνται για αυτή τη μορφή πολιτεύματος απαιτούν πάρα πολύ χρόνο».
Η δημοκρατία εμφανίζεται ολοένα και πιο δυσφημισμένη, ανίσχυρη, ανίκανη να φρενάρει, να ρυθμίσει, ή ακόμη και να τροποποιήσει αυτήν την επιτάχυνση.
Αυτό το αίσθημα πολιτικής ένδειας σε συνδυασμό με την επιτάχυνση της αλλαγής που επηρεάζει τους ατομικούς ρυθμούς και τον τρόπο ζωής εν γένει, δηλαδή την οικογενειακή δομή, το εργασιακό περιβάλλον, την εκπαίδευση και τον πολιτισμό, επιδεινώνεται ακόμη περισσότερο από την επιτάχυνση της καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος.
Η νεωτερικότητα είχε προχωρήσει προς τον ορίζοντα της αυξανόμενης προόδου, ενώ η μετανεωτερικότητα, στην οποία τα πάντα επιταχύνονται, φαίνεται να έχει περάσει στην αντίθετη πλευρά της.
Ο Χάρτμουτ Ρόζα μας διευκρινίζει επ’ αυτού ότι «η κίνηση δεν πηγαίνει προς έναν στόχο. Έχει γίνει στόχος από μόνη της. Ένα άλλο σύμπτωμα αυτής της κατάστασης είναι ότι σήμερα είναι πολύ πιο εύκολο να φανταστούμε ότι η κατάληξη όλου αυτού θα είναι το τέλος του κόσμου ―από μια πυρηνική, ιογενή ή οικολογική καταστροφή― από το να φανταστούμε μια εναλλακτική λύση σ’ αυτό το κυρίαρχο και καταστροφικό σύστημα επιτάχυνσης».
Τέσσερα σενάρια για να τερματιστεί η επιτάχυνση
Στο τέλος του βιβλίου του ο Ρόζα διατυπώνει διάφορες υποθέσεις για τον τερματισμό της επιτάχυνσης με μορφή τεσσάρων σεναρίων που, κατ’ αυτόν, επειδή δεν ενέχουν παράγοντες έξω από τον άνθρωπο, ενδέχεται να σταματήσουν την επιτάχυνση:
1. Η πρώτη υπόθεση έγκειται στην εκπόνηση μιας νέας μορφής θεσμικού ελέγχου και σταθεροποίησης της διαδικασίας της επιτάχυνσης, η οποία θα οδηγήσει σε μια νέα ισορροπία με μεγαλύτερη ταχύτητα.
Για να επιτευχθεί αυτό θα χρειαστεί να αντικατασταθούν οι κοινωνικοί, πολιτικοί και νομικοί θεσμοί ―τόσο οι ατομικοί, όσο και οι εθνικοί, που έχουν πλέον καταστεί πολύ αργοί― με δυναμικότερες ρυθμίσεις, ικανές να συνδυάσουν τον εκσυγχρονισμό (δηλαδή τον εντοπισμό του ορίζοντα) σε ατομικό και πολιτικό επίπεδο με μετανεωτερική ταχύτητα. Ο ίδιος ο Ρόζα όμως πιστεύει ελάχιστα σε αυτό το σενάριο μεταρρύθμισης, καθώς δεν βλέπει πώς θα μπορούσε να εφαρμοστεί πολιτικά.
Εκφράζει αμφιβολίες για το γεγονός ότι, ακόμη και αν επρόκειτο να επιτευχθεί μια τέτοια «δεύτερη νεωτερικότητα», θα ήταν σε θέση να αντισταθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα στις νέες δυνάμεις επιτάχυνσης που με βεβαιότητα θα προέκυπταν.
2. Η δεύτερη υπόθεση είναι η οριστική εγκατάλειψη της νεωτερικότητας. Κάτι τέτοιο θα γεννούσε μια νέα μορφή (υπο)πολιτικής που θα απέκλειε όλες τις ιδέες αυτονομίας και διακυβέρνησης, συνοδευόμενη από νέες ιδέες αντίληψης και αφομοίωσης της ταχύτητας. Θα συνεπαγόταν επίσης νέες σχέσεις μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας, οι οποίες, εξ ορισμού, είναι αδύνατο να προβλεφθούν με ακρίβεια. Ακόμα κι έτσι, τα προβλήματα των αποσυντονισμών που συζητήθηκαν παραπάνω δεν θα εξαφανίζονταν, και το τέλος της επιτάχυνσης δεν είναι σίγουρο ότι θα συνέβαινε.
3. Η τρίτη υπόθεση, αντίθετη με την προηγούμενη σε όλα της τα σημεία, περιλαμβάνει ένα «σταμάτημα έκτακτης ανάγκης» ή μια προσπάθεια να επιβληθούν οργανωτικοί έλεγχοι στις δυνάμεις επιτάχυνσης που κινούνται προς την αυτονομία. Αυτή η δυνατότητα, η οποία επιδιώκει να θέσει ένα «φρένο» στην ανθρωπότητα, απαιτεί αποφασιστική πολιτική παρέμβαση για να αναγκάσει έναν επανασυγχρονισμό των ταχέως λειτουργούντων συστημάτων.
Ο Ρόζα θεωρεί ότι το όραμα αυτό είναι βαθύτατα μη ρεαλιστικό σε σχέση με το απρόβλεπτο οικονομικό και κοινωνικό κόστος που θα συνεπαγόταν ένας τέτοιος επανασυγχρονισμός, καθώς και σε σχέση με το γεγονός ότι δεν είναι σαφές ποια θα είναι τα πολιτικά και τα θεσμικά μέσα μιας τέτοιας ριζοσπαστικής και επαναστατικής εκκίνησης ενάντια στην «πρόοδο».
4. Η πιο λογική υπόθεση, στο μυαλό του Ρόζα, είναι εξαιρετικά απαισιόδοξη. Περιλαμβάνει μια αγωνιώδη κούρσα προς την άβυσσο, καταλήγοντας στην «αγωνιστική στασιμότητα» που αναφέρθηκε παραπάνω.
Υποθέτει ότι η σύγχρονη κοινωνία θα πληρώσει τελικά για την απώλεια της ικανότητάς της να εξισορροπήσει τις δυνάμεις της κίνησης και της ακινησίας, προκαλώντας πυρηνικές ή κλιματολογικές καταστροφές [υπενθυμίζουμε ότι το βιβλίο γράφτηκε πριν από την καταστροφή της Φουκουσίμα] ή αναπτύσσοντας νέες ασθένειες που θα εξαπλωθούν με την ταχύτητα του φωτός.
Επομένως κατά τον Ρόζα, η σύγχρονη κοινωνία θα γνωρίσει νέους τύπους πολιτικής κατάρρευσης, συνοδευόμενους από έκρηξη ανεξέλεγκτης βίας, ιδίως όταν οι αποκλεισμένες από τις διαδικασίες ανάπτυξης και επιτάχυνσης μάζες, θα έρχονται αντιμέτωπες με την επιταχυνόμενη κοινωνία.
Τελική καταστροφή ή ριζοσπαστική επανάσταση, ο Ρόζα παραδέχεται ότι και στις δύο περιπτώσεις θα υπάρξει ένα εξαιρετικά ανησυχητικό τέλος.
Ωστόσο, αυτή η ενοχλητική σκέψη μπορεί να αναγκάσει τη δημιουργική σύγχρονη κοινωνική θεωρία να φανταστεί μια πέμπτη υπόθεση για να σταματήσει η επιτάχυνση. Δεν έχουμε ακόμα συλλάβει πώς ακριβώς θα είναι η πέμπτη υπόθεση και σίγουρα θα είναι πολύ δύσκολο να τη συλλάβουμε, αλλά ο Ρόζα ελπίζει να συμβεί εγκαίρως…
Kοσμικές επιδράσεις;
Αυτό όμως που δεν φαντάστηκε καθόλου ο Ρόζα είναι πως η αιτία όλου αυτού που συμβαίνει μπορεί να είναι μια μη ανθρωπογενής, ολέθρια για τα έμβια όντα κοσμική λειτουργία, της οποίας αποτέλεσμα είναι αυτά που βιώνουμε.
Δεν φαντάστηκε ότι η επιτάχυνση του χρόνου μπορεί να οφείλεται σε συμπαντικές δυνάμεις εμπρός στις οποίες ο άνθρωπος είναι παντελώς ανίσχυρος και ότι δεν υπάρχει τίποτε που να μπορούμε να κάνουμε για να ξεφύγουμε απ’ αυτές (τουλάχιστον απ’ ό,τι είναι επισήμως γνωστό).
Συνδυάζοντας λοιπόν όλες τις παρατηρήσεις του Ρόζα σχετικά με την επιτάχυνση του χρόνου και τη συνεπακόλουθη ρήξη του κοινωνικού ορίζοντα συμβάντων, η γράφουσα τολμά να συσχετίσει τα γεγονότα και να διατυπώσει την παρακάτω υπόθεση:
Με βάση τη θεωρία της Γενικής Σχετικότητας του Αϊνστάιν ότι δηλαδή ότι ο χωρόχρονος είναι ενιαίος και καμπυλωμένος, ότι δεν υπάρχει βαρύτητα, αλλά μόνο καμπύλωση του χωρόχρονου, ότι αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως χρόνο, είναι τελικά μια επιπλέον χωρική διάσταση, η τέταρτη, και ότι ο χρόνος δεν υφίσταται όπως τον μοντελοποιεί ο εγκέφαλός μας εξ αιτίας των παραπλανητικών αισθητηρίων οργάνων μας, μήπως η αίσθηση της επιτάχυνσης του χρόνου που έχουμε τα τελευταία χρόνια δημιουργείται εξ αιτίας της επιταχυνόμενης συστολής του χωρόχρονου στη περιοχή μας;
Διαβάστε τη συνέχεια του άρθρου στο βιβλίο “ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΤΙ ΕΠΙΔΙΩΚΕΙ Ο ΜΕΤΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ” από τις Εκδόσεις Μιχάλη Σιδέρη.
3 σχόλια
Τα σχόλια είναι απενεργοποιημένα.